Teozoficzna wyprawa Roerichów do wnętrza Azji
Na zdjęciach od lewej: Mikołaj Roerich, Roerichowie z synami, Helena Roerich
Tajemnicze wnętrze Azji było od najdawniejszych czasów po wiek dwudziesty jednym z najbardziej izolowanych obszarów planety. Miały na to wpływ wielkie odległości, labirynt dzikich łańcuchów górskich, surowy klimat i trudne do przebycia pustynie. Krainy Centralnej Azji, a więc Tybet, Sinkiang, Ałtaj i Mongolię odcinają od świata potężne łańcuchy Himalajów, Karakorum, Pamiru i Trans-Himalajów oraz piaszczyste pustynie Kazachstanu, Uzbekistanu, Mongolii Wewnętrznej i największa z nich - Pustynia Gobi. Wnętrze tej ogromnej fortecy to głównie zimny, surowy płaskowyż tybetański, pustynie Sinkiangu, stepy Mongolii i słone bagna Tsaidamu. Te niegościnne krainy nie były jednak nigdy bezludne. Przeciwnie, roiły się od groźnych koczowniczych plemion, które niszczycielskimi falami najazdów zalewały czarnomorskie stepy i bogate państwa Bliskiego Wschodu, wdzierały się do Europy i przelewały się przez Chiński Mur. Ich tajemnicze, groźne imperia przyciągały nielicznych śmiałych podróżników, jak Marco Polo i Carcopino, jednak systematycznym badaniem Centralnej Azji zajął się dopiero w połowie XIX wieku zruszczony Polak, Mikołaj Przewalski, jego zaś dzieło kontynuował Piotr Kozłow i Sven Hedin, szwedzki geograf i odkrywca, którego cztery wielkie ekspedycje doprowadziły do odkrycia źródeł Brahmaputry i Indusu, oraz wydania dokładniejszych map regionu.
Mapa ekspedycji Roerichów
W pierwszych dekadach XX wieku wnętrze Azji nie było jednak jeszcze ani dostatecznie zbadane, ani też bezpieczne dla podróżników. Przeciwnie, zamęt polityczny, który ogarnął Chiny i Mongolię po obaleniu monarchii w 1911 roku, wojny domowe, chaos administracyjny i bandytyzm uczyniły tę część świata bardziej niebezpieczną niż w czasach Marco Polo. Dlaczego zatem Mikołaj Roerich, mężczyzna pięćdziesięcioletni i z niepewnym zdrowiem zdecydował się poświęcić swój majątek i kilka lat życia, by wyruszyć z żoną i synem na pełną trudów i ryzyka wyprawę? W dodatku Roerich nie był geografem lecz artystą, rosyjskim emigrantem w Ameryce, który w ciągu kilku lat zrobił w tym kraju oszałamiającą karierę. Jego obrazy sprzedawały się w cenach od kilkuset do 6 tysięcy dolarów – w czasach, gdy samochód kosztował 300 dolarów. Oprócz malowania obrazów Roerich był też uznanym scenografem, autorem nowatorskich dekoracji i kostiumów do baletów Diagilewa. Jego wystawy przyciągały tysiące osób, a finansowy sukces pozwolił mu na otworzenie własnej szkoły artystycznej i prywatnego muzeum. Dlaczego więc człowiek, który podbił Amerykę postanowił ją opuścić, by przez kilka lat spędzać dni na końskim grzbiecie, a nocami marznąć w namiocie?
Leh, stolica Ladaku 1873 r.
Jerzy Roerich, orientalista i poliglota pisał, że głównym celem ekspedycji było sporządzenie malarskiego archiwum narodów Centralnej Azji. Istotnie, w trakcie wyprawy ojciec jego namalował pół tysiąca obrazów w przenośnej pracowni, która wędrowała z nimi na grzbietach jucznych zwierząt. Sam Mikołaj Roerich formułował ten cel szerzej. Była nim „misja zjednoczenia Zachodniego i Wschodniego Buddyzmu”, a także „studia nad stanem starożytnych zabytków Centralnej Azji” oraz „obserwowanie obecnej kondycji religijnych wierzeń”. Słowa te napisano jednak w czasie, gdy było już jasne, że nie udało się zrealizować „wielkiego planu”, że ekspedycja była sukcesem artystycznym i kolekcjonerskim – ale niczym więcej. Jakiż to więc „wielki plan” pchnął rodzinę Roerichów w podróż najeżoną trudami i niebezpiecznymi przygodami ? Od początku wspólnego życia, czyli od 1898 roku, Mikołaja i Helenę, oprócz wielkiej miłości, łączyła wiara w przebywanie na ziemi tajemniczych, nieśmiertelnych istot, Wielkich Mahatmów i Nauczycieli, strażników odwiecznych mądrości, które z mistycznego Królestwa Szambali w Himalajach obserwują szamoczącą się ludzkość – i próbują jej czasem pomagać.
Na zdjęciach od lewej: Mistrz Morya, Helena Bławacka, Dżalama
Doktryny tego rodzaju, zwane teozofią, sięgają korzeniami XVI wieku, ich nowożytną postać stworzyła jednak Helena Bławacka (Blavatsky), która w 1851 roku osobiście spotkała w Londynie Mistrza Morję, jednego z Wielkich Mahatmów, oddając w jego ręce swój rozwój duchowy. Miała wówczas dwadzieścia lat. Kilkadziesiąt lat później Mistrz Morja pojawił się również w życiu Roerichów. Najpierw w postaci snów i wizji, w w marcu zaś 1920 roku doszło do „bliskiego spotkania trzeciego stopnia” - również w Londynie. Odtąd Mistrz Morja kierował telepatycznie życiem Roerichów, głównie za pośrednictwem Heleny, która pod jego wpływem stworzyła doktrynę Żywej Etyki, nazwanej też Agni Jogą. Ważniejsze jednak było przekazanie Roerichom informacji, że Rosja (bolszewicka) została wybrana do wielkiej misji na Ziemi, misji zjednoczenia narodów pod sztandarem Buddy Maitreji. Jednym z elementów tej misji miało być powstanie Królestwa Szambali w Centralnej Azji. Rola Mikołaja Roericha w tym dziele byłaby niemała, gdyż Mahatmowie objawili mu, że jest reinkarnacją piątego Dalaj-Lamy, Lobzanga Gyatso (1617-1682), ojca tybetańskiej teokracji i budowniczego Potali.
Tanka prezentowana na scianie klasztoru Palc zo Czade w Gyantse
A zatem inspiracją wyprawy, w trakcie której Roerichowie przebyli 23 tysiące kilometrów przez pustynie i górskie łańcuchy była wizja buddo-komunistycznego królestwa w sercu Azji, z jakimś panazjatyckim językiem, „który, choćby w sposób prymitywny, połączy trzysta dialektów Azji”. W 1926 roku Rada Komisarzy Ludowych w Moskwie idei tej jednak nie kupiła, dając Roerichom jedynie skromną pomoc logistyczną w trakcie podróży przez Mongolię. I tak oto wielkie złudzenie rozwiały wiatry Gobi, Kun Lun i Himalajów.
Potala
Literackim owocem wyprawy były liczne eseje i dwie relacje Mikołaja Roericha: „Ałtaj- Himalaje” (PIW 1980) oraz „Serce Azji” (Indygo Book 2021). Pierwsza relacja, pisana „w siodle”, jest rodzajem dziennika i dość chaotycznego zapisu wrażeń, „Serce Azji” jest natomiast spojrzeniem z dystansu, zwartym narracyjnie, poetyckim i filozoficznym. Każda relacja daje bardzo odmienny obraz fascynującej wyprawy i dlatego warto przeczytać obydwie.
ZYGMUNT KUBASIAK
https://sklep225872.shoparena.pl/pl/p/Serce-Azji.-Szambala-MIKOLAJ-ROERICH/879
